Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje, każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
 
Urzeczywistniając postulat konstytucyjny, ustawodawca wprowadził w postępowaniu cywilnym instytucję wyłączenia sędziego. Wyłączenie sędziego może nastąpić:
   1) z mocy ustawy,
   2) na żądanie sędziego,
   3) na wniosek strony.
 
WYŁĄCZENIE SĘDZIEGO Z MOCY USTAWY
 
Katalog przyczyn wyłączenia sędziego z mocy ustawy opiera się na związkach sędziego z przedmiotem lub z podmiotami postępowania.
 
Sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy:
   1)  w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
  2)  w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
   3)  w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
   4)  w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
   5) w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
  6)  w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.
 
Warto również zaznaczyć, że powody wyłączenia trwają także po ustaniu uzasadniającego je małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli.
 
Skutkiem rozpoznania sprawy przez sędziego wyłączonego z mocy ustawy jest nieważność postępowania.
 
WYŁĄCZENIE SĘDZIEGO NA JEGO ŻĄDANIE LUB NA WNIOSEK STRONY
 
Podstawą wyłączenia sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony jest istnienie okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.
 
W odróżnieniu od wyłączenia sędziego z mocy ustawy w przypadku wyłączenia sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony ustawodawca nie wprowadził zamkniętego katalogu. Pozostawia to szersze pole dla oceny, która powinna być dokonywana według konkretnych, indywidualnych okoliczności danej sprawy.
 
Wniosek o wyłączenie sędziego strona zgłasza na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy, uprawdopodabniając przyczyny wyłączenia.
 
Do czasu rozstrzygnięcia wniosku o wyłączenie sędziego sędzia, którego dotyczy wniosek, może podejmować dalsze czynności. Nie może jednak zostać wydane orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie.
 
O wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów - sąd nad nim przełożony. Co do zasady, postanowienie wydaje się po złożeniu wyjaśnienia przez sędziego, którego wniosek dotyczy.
 
Warto wiedzieć, że w przypadku odmownej decyzji co do wyłączenia sędziego na jego wniosek brak jest możliwości zaskarżenia. Jednakże oddalenie wniosku strony podlega kontroli w drodze zażalenia.