Obowiązek alimentacyjny dotyczy przede wszystkim stosunków między rodzicami i dziećmi, ale nie tylko. Obowiązek alimentacyjny może wynikać bowiem z pokrewieństwa, powinowactwa czy też małżeństwa. Alimenty bardzo często w dzisiejszych czasach są przedmiotem ,,batalii” sądowej pomiędzy byłymi małżonkami.
Komu i kiedy przysługują alimenty?
Zgodnie z podstawową regułą, obowiązek alimentacyjny to obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania. Zasadą jest, że obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Wypełnianie tego obowiązku może polegać również na dostarczaniu uprawnionemu mieszkania, opieki lekarskiej i domowej. Pierwszymi ze wskazanych, czyli środkami wychowania są w szczególności wydatki na wykształcenie (szkoła, zajęcia pozalekcyjne), rozwój fizyczny, a także na zaspokajanie potrzeb kulturalnych czy też na rozrywkę. Środki utrzymania i wychowania mogą mieć postać świadczenia pieniężnego, ale mogą być również dostarczane w naturze (np. zakup odzieży, wyżywienia, pomocy szkolnych).
Drugi ze wskazanych, czyli obowiązek alimentacyjny w zakresie wychowania może polegać natomiast na osobistych staraniach zobowiązanego, np. osobista opieka nad dzieckiem, przygotowywanie posiłków, dbanie o czystość, pielęgnacja w chorobie, pomoc w lekcjach, uczenie dziecka języka obcego itd. W związku z tym, realizacja obowiązku alimentacyjnego może przybrać formę nie tylko świadczeń osobistych w postaci sprawowania opieki, ale może mieć również wymiar finansowy.
Wynikające ze stosunku alimentacji uprawnienia i obowiązki mają charakter ściśle osobisty i są one niezbywalne i niedziedziczne. Jeśli chodzi zaś o kolejność, w jakiej można dochodzić alimentów od określonych osób, to w tym zakresie należy wskazać na art. 129 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem. Natomiast jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych - obciąża bliższych stopniem przed dalszymi. Należy także pamiętać, iż krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym.
W związku z powyższym, w pierwszej kolejności alimenty obciążają zatem zstępnych przez wstępnymi tzn. dzieci, wnuki względem rodziców i dziadków, a dopiero potem rodziców, dziadków względem ich dzieci lub wnuków. Dopiero w przypadku braku wstępnych i zstępnych w linii prostej obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii bocznej, czyli rodzeństwo. Po drugie obowiązek alimentacyjny obciąża bliższych krewnych przed dalszymi. Oznacza to, że najpierw można domagać się alimentów od rodziców, a dopiero potem od dziadków, czy rodzeństwa.
Co ważne, obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami. Niemożność zadośćuczynienia obowiązkowi alimentacyjnemu oznacza zaś stan, w którym zobowiązany nie ma możliwości zarobkowych lub majątkowych pozwalających na przyczynianie się do utrzymania uprawnionego. Po drugie, pod pojęciem nadmiernych trudności w uzyskaniu świadczeń alimentacyjnych należy zaś rozumieć sytuacje, w których np. nie jest znane miejsce pobytu zobowiązanego, zobowiązany przebywa za granicą albo ukrywa majątek lub dochody w ten sposób, że wyłącza to realną perspektywę wyegzekwowania od niego świadczeń alimentacyjnych.
Kto jeszcze może być zobowiązany do alimentów?
Ponadto, warto także pamiętać, że alimenty mogą dotyczyć także byłych małżonków. Wobec tego, obowiązek jednego małżonka do dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa albo po orzeczeniu separacji wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka. W tym wypadku chodzi zarówno o krewnych w linii prostej, jak i krewnych w linii bocznej. Przesłanki dotyczące obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami zostały zawarte w art. 60 KRiO. Warto także wskazać, że ustalenie winy w rozkładzie pożycia ma istotne znaczenie zarówno dla powstania, jak i dla zakresu obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami.
Warto zwrócić uwagę również na odpowiednie regulacje dotyczące rodziców wobec dzieci. Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Poza tym przypadkiem uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku. Rodzicami, o których mowa w tym przypadku są ojciec dziecka i jego matka, osoby, które dziecko przysposobiły, a także mężczyzna, który uznał swe ojcostwo lub którego ojcostwo ustalone zostało przez sąd.
Istotne jest także to, że rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się. Obowiązek alimentacyjny spoczywa na obojgu rodzicach, chyba że któreś z nich nie ma możliwości wypełniania tego obowiązku. Warto jeszcze wspomnieć o alimentach od rodzeństwa. W stosunku do rodzeństwa zobowiązany może uchylić się od świadczeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub dla jego najbliższej rodziny.
Aby uzyskać świadczenie alimentacyjne, konieczne może być w tym zakresie złożenie odpowiedniego pozwu. Jeśli chodzi natomiast o zakres stosunku alimentacyjnego, to zasadą jest, że od zależy on od dwóch kwestii: 1) usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz 2) od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Pierwsze z nich, czyli potrzeby usprawiedliwione to takie, których zaspokojenie pozwala uprawnionemu żyć w warunkach odpowiadających jego wiekowi, stanowi zdrowia, wykształceniu itp. Katalog owych potrzeb jest sprawą indywidualną. Natomiast drugie, czyli majątkowe możliwości zobowiązanego, to w typowej sytuacji przede wszystkim te, które są konsekwencją podejmowania przez osobę zobowiązaną zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Możliwości majątkowe to zaś z kolei aktywa zobowiązanego w postaci nieruchomości, akcji, obligacji, odsetek od depozytów bankowych oraz wiele innych.