Osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, mają określony system czasu pracy. Ich czas pracy nie powinien przekraczać 8 godzin w ciągu doby i 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy. Pracodawcy wprowadzając odpowiedni system i rozkład czasu pracy obowiązujący danego pracownika mają możliwość przedłużenia dobowego wymiaru. Zawsze może jednak dojść do sytuacji, w której pracodawcy zlecają pracownikom pracę ponad wymiar. Czy w takim przypadku pracodawca wypłaca wynagrodzenie za godziny nadliczbowe?
Art. 151 § 1 Kodeksu pracy definiuje nadgodziny jako pracę wykonywaną ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także pracę wykonywaną ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy. W artykule tym wymieniono dwie sytuacje w jakich pracodawca może zlecić pracownikowi pracę w nadgodzinach. Czyli nadgodziny możliwe są w przypadku:
• prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
• szczególnych potrzeb pracodawcy.
Kodeks pracy reguluje w art. 151 § 3 limit pracy w godzinach nadliczbowych, które to są uwarunkowane szczególnymi potrzebami pracodawcy. Według powyższego artykułu nadgodziny nie mogą przekraczać dla poszczególnego pracownika 150 godzin w roku kalendarzowym. Jednak zgodnie z przepisami kodeksu, pracodawca ma możliwość ustalenia innego limitu godzin nadliczbowych w roku kalendarzowym.
Za pracę w nadgodzinach przysługuje rekompensata, która to może być w formie czasu wolnego. To, w jaki sposób będzie rozliczane wolne za nadgodziny, zależy od tego, kto pierwszy wyjdzie z taką inicjatywą. Jeżeli zrobi to:
• pracownik, wówczas czas wolny będzie udzielony w wymiarze takim samym, ile wynosiły godziny nadliczbowe (1:1);
• pracodawca - wtedy wymiar czasu wolnego powinien być o połowę wyższy niż wymiar nadgodzin (1:1½).
Jeżeli nadgodziny nie zostaną rozliczone czasem wolnym, wówczas pracodawca może wypłacić pracownikowi odpowiednie wynagrodzenie za czas pracy w godzinach nadliczbowych. Artykuł 151(1) kp reguluje, że za pracę w nadgodzinach oprócz normalnego wynagrodzenia przysługuje dodatek w wysokości:
1. 100% wynagrodzenia za pracę w:
o godzinach nocnych,
o niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
o w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
2. 50% wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w każdym innym przypadku niż określone w pkt 1.
W przepisach nie zostało wyjaśnione pojęcie normalnego wynagrodzenia. Dlatego kwestią tą zajmował się Sąd Najwyższy. Zgodnie z wyrokami z 3 czerwca 1986 r. (I PRN 40/86), z 22 czerwca 2011 r. (II PK 3/11), oraz z 15 lutego 2012 r. (I PK 156/11) normalne wynagrodzenie to takie, które pracownik otrzymuje stale i systematycznie. Na podstawie stanowisk sądu najwyższego normalne wynagrodzenie za godziny nadliczbowe wylicza się z uwzględnieniem takich składników jak:
• wynagrodzenia zasadniczego, które wynika ze stawki osobistego zaszeregowania zatrudnionego,
• innych składników wynagrodzenia, posiadających stały charakter. Z reguły przysługują one pracownikowi na podstawie przepisów obowiązujących w danym przedsiębiorstwie, wśród nich może się znaleźć: dodatek stażowy, funkcyjny, premia stała (która nie zależy od wyników pracy), inne stałe dodatki.
Aby obliczyć normalne wynagrodzenie za godziny nadliczbowe należy:
• zsumować stałe składniki wynagrodzenia,
• sumę podzielić przez wymiar czasu pracy obowiązujący w danym miesiącu - otrzymamy stawkę za 1 godzinę,
• stawkę za 1 godzinę należy pomnożyć przez liczbę przepracowanych godzin nadliczbowych.
Poza normalnym wynagrodzeniem za godziny nadliczbowe, pracownik otrzymuje dodatek za nadgodziny. Aby go obliczyć, należy ustalić jego podstawę, która stanowi wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobistego zaszeregowania (określonego stawką miesięczną lub godzinową), a gdy taki składnik nie został wyodrębniony – 60% wynagrodzenia. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 3 kwietnia 2007 r.(II PZP 4/07, OSNP 2007/21–22/307), przez wynagrodzenie wynikające z osobistego zaszeregowania pracownika do obliczenia dodatku za nadgodziny należy rozumieć wyłącznie wynagrodzenie zasadnicze.
Aby obliczyć dodatek za 1 godzinę, należy określić czy składniki wynagrodzenia są:
• określone w stawce miesięcznej w stałej wysokości, wówczas stawkę należy podzielić przez liczbę godzin pracy przypadających do przepracowania w danym miesiącu,
• zmienne - wtedy dzieli się je przez liczbę godzin przepracowanych przez pracownika w okresie, z którego ustala się to wynagrodzenie.
Podczas obliczania dodatku za 1 godzinę nadliczbową ze stawki osobistego zaszeregowania, za liczbę godzin przypadających do przepracowania w danym miesiącu rozumie się nominalny wymiar czasu pracy dla danego miesiąca.
Natomiast ustalając kwotę dodatku ze zmiennego wynagrodzenia, obowiązują zasady takie same jak przy wynagrodzeniu za urlop wypoczynkowy. Czyli podstawę tego dodatku stanowią zmienne miesięczne składniki wypłacone w okresie 3 miesięcy poprzedzających miesiąc świadczenia pracy nadliczbowej, a liczba godzin oznacza faktycznie przepracowane godziny w okresie przyjmowanym do ustalenia wynagrodzenia.